«Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің құрылу тарихы
Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетінің "Алтын-Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркі" республикалық мемлекеттік мекемесі (бұдан әрі-мекеме) биологиялық және ландшафтық әртүрлілікті сақтауға, табиғат қорғау, экологиялық-ағарту, ғылыми, туристік және рекреациялық мақсаттарда бірегей табиғи кешендер мен мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілерін пайдалануға арналған табиғат қорғау және ғылыми мекеме мәртебесі бар ерекше қорғалатын табиғи аумақ болып табылады, экологиялық, ғылыми, тарихи-мәдени және рекреациялық жағынан ерекше құндылыққа ие. МСОП критерийлері бойынша "Алтын-Емел" МҰТП ЕҚТА II санатына жатады.
МҰТП-ның түрі мен функционалдық аймақтарға бөлінуіне қарай күзет режимінің мынадай түрлері бөлінген:
1) кез келген шаруашылық қызметке, сондай-ақ мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілерінің табиғи жай-күйін бұзатын өзге де қызметке тыйым салуды көздейтін қорық режимі;
2) шаруашылық және өзге де қызметтің жекелеген түрлерінің жыл мезгілдері бойынша белгілі бір мерзімге немесе онсыз толық тыйым салуды немесе шектеуді көздейтін тапсырыс режимі;
3) табиғи кешендерді шектеулі пайдалануды, сондай-ақ жер учаскелері меншік иелерінің және жер пайдаланушылардың шаруашылық қызметтің дәстүрлі түрлерін мемлекеттік табиғи-қорық қорының табиғи кешендері мен объектілеріне зиянды әсер етпейтін тәсілдер мен әдістермен жүргізуін көздейтін шаруашылық қызметтің реттелетін режимі жатады.
МҰТП жерлері мемлекеттік меншікте болады және жекешелендіруге жатпайды. МҰТП жерлерін алып қоюға, сондай-ақ оларды басқа санаттағы жерлерге ауыстыруға жол берілмейді. МҰТП жерлерінде олардың нысаналы мақсатына сәйкес келмейтін кез келген қызметке тыйым салынады.
Іле тауаралық қазаншұңқырында ерекше қорғалатын табиғи аумақты ұйымдастыру қажеттілігін Қазақстан Ғылым Академиясының ғалымдары өткен ғасырдың 70-жылдардың басында ғылыми негіздеген болатын. Талдықорған облысының Кербұлақ және Панфилов аудандарында (қазір бұл Алтын-Емел МҰТП) және Алматы облысындағы Шелек және Ұйғыр (қазір Шарын МҰТП аумағының бір бөлігі) ауданы 500 мың га "Іле алқабы" ұлттық паркін ұйымдастыру ұсынылды. Ұсынысты қазақстандық "адам және биосфера" комитетінің БиоСфера мәселелері жөніндегі Ғылыми кеңесі (ХБА, ЮНЕСКО) дайындап, Қаз ССР Министрлер Кеңесінің қоршаған ортаны қорғау жөніндегі комиссиясының отырысында мақұлдады. КСР, Қаз.КСРО және "Қазақстандағы қорық ісінің ғылыми негіздері" секциялары, бұл оны Республиканың мемлекеттік табиғи-қорық қорының объектілерін дамыту мен орналастырудың Бас жоспарына енгізуге негіз болды. Кейіннен Қапшағай мемлекеттік аңшылық-қорық шаруашылығы базасында (қолданыстағы МҰТП аумағы) орта Іле мемлекеттік қорығын құру көзделді. Қорықты ұйымдастыру жобасы Қазорманжоба Қазақ КСР Ғылым Академиясының Зоология, ботаника және география институттарымен бірлесіп 1991 жылы Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің 1987 жылғы 10 қарашадағы (№37-17/9) және 1988 жылғы 14 қыркүйектегі (№9-17/125-918) тапсырмаларына сәйкес әзірленді.
1991 жылғы сәуірде Қазақ КСР Министрлер Кабинетінің Премьер-Министрінің (№59 - р) өкімі бойынша Іле алқабының орта бөлігіндегі бірегей табиғи кешендерді, Шолақ, Дегерес, Матай тау жүйелерінің флорасы мен фаунасын сақтау мақсатында мемлекеттік қорықтың орнына "Алтын-Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркін құру туралы шешім қабылданды және паркті жоспарлаудың техникалық-экономикалық негіздемесін әзірлеу қажеттігі туралы шешім шығарылады. Осы өкіммен мемлекеттік және қоғамдық мұқтаждар үшін жер бөлуді шектеу және құрылатын "Алтын-Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің дирекциясын ұйымдастыру туралы шешім шығарылады.
1993-1995 жылдар ішінде "Алтын-Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің табиғи-ғылыми және техникалық-экономикалық негіздемелері екі нұсқадағы әзірленді: I нұсқа - 430,3 мың га; II нұсқа – 460,3 мың га.
Шаруашылықаралық жерге орналастыру жобасымен белгіленген тәртіппен жер иеленушілермен және жер пайдаланушылармен, сондай-ақ Талдықорған облысының Кербұлақ және Панфилов аудандарының және Алматы облысының Талғар ауданының аудан әкімшіліктерінің басшыларымен келісілген II нұсқа қабылданды. Техникалық-экономикалық негіздемеде қорықтық аймақ алаңын 2005 жылы 87,172 мың га дейін кезең-кезеңмен ұлғайту көзделді.
1996 жылғы 10 сәуірде ҚР Үкіметінің № 416 "Талдықорған облысында «Алтын-Емел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркін ұйымдастыру туралы" Қаулысы қабылданды. Ұлттық паркке Кербұлақ ауданының 209,553 мың га жер учаскесі және Кербұлақ және Панфилов аудандарының шектес жер пайдаланушыларының 250,074 мың га жер учаскелері шектеулі нысаналы пайдалану үшін тұрақты жер пайдалануға берілді.
1998 жылы Алматы облыстық мәслихатының 17.04.1998 ж. №20-157 және Алматы облысы әкімінің 14.05.1998 ж. № 5-170 "облыстық маңызы бар Қапшағай қаласының шекарасын өзгерту және ерекше қорғалатын табиғи аумақ мәртебесін беру туралы" қаулысына сәйкес, "Алтын-Емел" МҰТП-нің сервитут жағдайындағы жерлерінен жалпы ауданы 4780 га жер учаскесі берілді, кейіннен ҚР Үкіметінің 2003 жылғы 16 наурыздағы қаулысымен. № 260 "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерінің жекелеген учаскелерін басқа санаттағы жерлерге ауыстыру туралы" жергілікті халықтың шаруашылық мұқтажын қанағаттандыру үшін "Алтын-Емел" МҰТП ауданы 48,4 мың га жер учаскесі ерекше қорғалатын табиғи аумақтар жерлерінің санатынан босалқы жерлер санатына ауыстырылды. "Алтын-Емел" МҰТП өз аумағы 161 123 га құрады. 2004 жылдың тамызында "Алтын-Емел" мемлекеттік ұлттық табиғи паркі мемлекеттік мекемесін кеңейту үшін жер учаскелерін беру үшін аумақты зерттеу жөніндегі ведомствоаралық комиссия құрылды. Атқарылған жұмыстардың нәтижесінде Комиссия ҚР заңнамасына сәйкес Кербұлақ (67,904 мың га) және Панфилов (34,681 мың га) аудандарының жерлері есебінен "Алтын-Емел" МҰТП аумағын ұлғайту туралы шешім қабылдады.
2007 жылы "Экопроект" ЖШС парк аумағын кеңейту бойынша жұмыстар аяқталды, оған сәйкес парктің қолданыстағы аумағына ауданы 102 200,0 га жер қосу жоспарланған болатын, осылайша парктің тұрақты жер пайдалану алаңы 263 353 га құрауы тиіс, бұдан басқа, МҰТП сервитут құқығымен 196 879 га берілді және 62 845 га қорғау аймағына бөлінді. Паркпен қорғалатын аумақтың жалпы ауданы 523 053 га құрады. Жоба Панфилов және Кербұлақ аудандарының әкімдіктерімен келісілді, мемлекеттік экологиялық сараптаманың оң қорытындысын алды және ҚР АШМ ОШК мақұлдады. Шаруашылықаралық жерге орналастыру жобасы жасалып, бекітілді. Алайда, кейінгі жылдары ұлттық паркке жер беру туралы мәселе ұзақ уақыт бойы шешілген жоқ. 2008 жылдан бастап МҰТП инфрақұрылымын дамытудың бас жоспары әзірленіп, бекітілгеннен кейін шекараларды түзетуді және ұлттық паркті кеңейтуді "Терра" ЖШС жүзеге асырады.
2011 жылы МҰТП аумағын кеңейту мәселесі бойынша Басши және Шанхай ауылдық округтерінің жергілікті тұрғындар 2 жиыны өткізілді. Алматы облысы әкімінің жанынан ведомствоаралық комиссия құрылды, оның көмегімен 2012 жылдың желтоқсан айында Алматы облысы әкімінің "Алтын-Емел" МҰТП кеңейту үшін жерлерді резервте қалдыру туралы шешімі шықты. 2013 жылдың қазан айында "Терра" ЖШС картографиялық материалмен "Алтын-Емел" МҰТП аумағын кеңейтудің ТЭН (технико-экономикалық негіздеме) жобасы дайындалды. 16 қазанда Басши ауылында "Алтын-Емел" МҰТП аумағын кеңейтудің ТЭН (технико-экономикалық негіздеме) жобасы бойынша қоғамдық тыңдау өтті. Қоғамдық тыңдауларға қатысушылар және Кербұлақ, Панфилов аудандарының, Басши, Қарашоқы, Шанхай, Қоңырөлең, Айдарлы ауылдық округтерінің мүдделі жұртшылығы "Алтын-Емел" МҰТП кеңейту ТЭН (технико-экономикалық негіздеме) жобасын мақұлдады, ұлттық парктің кеңейтілетін аумағының шекарасын, алаңын, функционалдық мәнін және шаруашылық жүргізуші субъектілерді басқару шарттарын өзгерту бойынша ұсыныстар мен қарсылықтар келіп түскен жоқ.
ҚР Үкіметінің 24.12.2015 жылғы № 1047 қаулысымен МҰТП-нің жеке аумағы 146 500 га кеңейтілді және қазіргі уақытта 307,6 мың га құрайды.
1998 жылға дейін ұлттық парк ҚР Экология және биоресурстар министрлігінің қарауында болды. 1998 жылдан бастап - ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігі Орман, балық және аңшылық шаруашылығы комитетінің бағынысында, 1999 жылғы қазаннан бастап - ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігі Орман, балық және аңшылық шаруашылығы комитетінің бағынысында, 2002 жылғы 7 қарашадан бастап ҚР Үкіметінің қаулысымен МҰТП ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман, балық және аңшылық шаруашылығы комитетіне, 2013 жылдан бастап - қоршаған ортаны қорғау министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне және сол жылы ҚР - ҚР Қоршаған орта және су ресурстары министрлігінің Орман және аңшылық шаруашылығы комитетіне. 2014 жылы ҚР Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетіне қайта бағынады. 2019 жылы ҚР Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігінің Орман шаруашылығы және жануарлар дүниесі комитетіне ауыстырылды.
